Türkiye'de Taşkınları Oluşturan Mekanizmaların ve Taşkın Tehlikenin Alansal ve Zamansal Dinamiklerinin Ortaya Çıkarılması


Akbaş A. (Yürütücü), Görüm T., Özdemir H.

  • Proje Türü: TÜBİTAK Projesi
  • Proje Grubu: Temel Bilimler
  • Projenin Yürütüldüğü Birim: FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ
  • Başlangıç Tarihi: Mayıs 2022
  • Bitiş Tarihi: Mayıs 2024

Özet

Akarsuların yataklarını aşarak çevreye yayılması sonucunda gerçekleşen taşkınlar, her yıl akarsu yataklarında ve taşkın ovalarında yaşayan birçok kişinin ölümüne ve büyük maddi zararlara neden olmaktadır. Meydana gelen bu taşkınlar iklimsel ve hidrolojik açıdan ekstrem (uç) değerlerden etkilense de havza içi arazi kullanım değişiklileri, insan faaliyetleri ve havzaların jeomorfometrik koşullarının da taşkın potansiyeli üretmede doğrudan veya dolaylı etkisi vardır. Türkiye’de meydana gelen taşkınlar genellikle meteorolojik koşulların (şiddetli yağışlar) uç değerlerine atfedilir, ancak tarihsel taşkınları oluşturan tüm havza ve havza içi dinamiklerine ait süreçler tam olarak ortaya konulamamıştır.

Bu projede, taşkınları oluşturan farklı mekanizmaların alansal ve zamansal değişimlerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaçla, toplamda 24 ay sürmesi planlan bu projede ülke ölçeğindeki tüm havzalara ait tarihsel taşkınların oluşmasında jeomorfometrik, iklimsel/hidrolojik ve arazi kullanım değişimlerinin etkisi hem ayrı ayrı ve hem de bütünsel olarak ortaya konulması hedeflenmiştir. Türkiye’ye ait böyle bir envanterin daha önce ortaya konulmaması ve ülke ölçeğinde mekanizmaların çalışılmamış olması çalışmanın özgünlüğünü arttırmaktadır. Proje çalışması kapsamında farklı yöntemler ele alınarak taşkınları kontrol eden mekanizmalar mekânsal (statik) ve mekân-zaman (dinamik) perspektifte ele alınacaktır. Bunu gerçekleştirmek için birçok veri kaynağından geçmiş yıllarda yaşanan tarihi taşkınlara ait birçok özelliği içeren veri tabanı oluşturulacaktır. Tarihi taşkınlar Getis-Ord Gi istatistiğine zaman boyutunu katan Emerging Hot Spot analiziyle analiz edilecek ve taşkın görülen alanlarda zamansal ve alansal değişim sadece veri tabanı ile belirlenecektir. Daha sonra ise Türkiye’deki tüm havzalara ait oluşturulacak farklı jeomorfometrik indis değerleri Asal Bileşenler Analiziyle (ABA) boyutu indirgenecektir. ABA anlamlı bileşenlerinin yükleri kümeleme analizi kullanılarak tehlike analizi için sınıflandıracaktır. Jeomorfometrik puanlama metoduna dayalı tehlike analizi de gerçekleştirilecek ve her iki tehlike analizi de potansiyel tarihsel taşkınlarla karşılaştırılacaktır.

Ayrıca iklimsel ve hidrolojik birçok ekstrem parametreleri oluşturulup bunların hangisinin tarihsel taşkınların oluşmasında göreceli önemi olduğu açısal istatistik kullanılarak ortaya çıkarılacaktır. Öte yandan, ekstremlere ait çeşitli indisler kullanılarak bunların her havzadaki alansal ortalama değerleri elde edilecektir. Her havzaya ait arazi kullanım değişimlerinin yüzeysel akışa ve dolayısıyla da taşkına etkisi metrikleştirilecek ve desen-temelli mekânsal analizlerle arazi değişim miktarları tespit edilecektir. Birçok farklı parametreye ait veri tabanı makine öğrenmesinde tahmin (regresyon) ve sınıflandırma amaçlı en çok kullanılan yöntemlerden biri olan karar ağaçlarının rasgele orman algoritmasıyla modellenecektir. Taşkınları oluşturan tüm parametrelerin önemi havza bazlı ortaya çıkarılacak ve çoklu parametre temelinde tehlike analizi gerçekleştirilecektir. Bu proje kalkınma planı temelinde hem insan yetiştirme kapsamında yürütücü ve bursiyer kariyerine bilimsel ve altyapı anlamında önemli bir katkıda bulanacak hem de afet azaltma, sürdürülebilir şehir ve tarımsal üretim güvenirliliği açısından oluşturulacak bilgi birikimi ile eşsiz bir fırsat sunacaktır.